Słuch fonematyczny – co to jest? Zaburzenia słuchu fonemowego
Istnieje kilka rodzajów słuchu. Podstawowy podział obejmuje słuch fizyczny, słuch muzyczny i słuch fonematyczny. Jak definiować ten ostatni? Co wpływa na jego prawidłowe funkcjonowanie? Czy słuch fonematyczny można rozwijać, a jeśli tak, to w jaki sposób? Na te i inne pytania odpowiadamy w poniższym artykule.
Czym jest słuch fonematyczny?
Słuch fonematyczny, nazywany również słuchem fonemowym, różni się od tzw. słuchu fizjologicznego (fizycznego). Ten ostatni odpowiada za ostrość słyszenia, czyli rozróżnianie siły docierających do ucha bodźców dźwiękowych. Na jego podstawie rozwija się słuch muzyczny, dzięki któremu możemy analizować dźwięki pod względem ich barwy, wysokości czy czasu trwania.
Prawidłowo wykształcony słuch fonematyczny to zdolność do rozróżniania różnych dźwięków mowy. Odpowiada za różnicowanie poszczególnych głosek, z których składają się sylaby, a następnie wyrazy. Głoski stanowią rzeczywistą realizację abstrakcyjnych bytów, jakimi są fonemy. To najmniejsze elementy mowy. Głoski dzielą się wewnętrznie według różnych klasyfikacji. Mogą być m.in. dźwięczne lub bezdźwięczne i różnić się między sobą tylko tą jedną cechą. Przykładowo głosce dźwięcznej „g” odpowiada bezdźwięczne „k”.
Niedosłuch fizyczny utrudnia odbiór i rozumienie mowy. Jeżeli jest wrodzony, może prowadzić do powstania problemów logopedycznych, takich jak opóźnienie rozwoju mowy czy wady wymowy. Źle wykształcony słuch fonematyczny także utrudnia kształtowanie się zdolności mówienia oraz przyczynia się do wystąpienia zaburzeń mowy już ukształtowanej. Jest również przeszkodą w nauce czytania i pisania. W toku edukacji dziecko dotknięte takim niedosłuchem wykazuje trudności z opanowaniem takich umiejętności jak:
- rozumienie treści poleceń,
- czytanie ze zrozumieniem,
- przytaczanie fragmentów tekstów z pamięci,
- formułowanie wypowiedzi ustnych i pisemnych,
- rozróżnianie zmiękczeń,
- nauka języków obcych (w szczególności zapamiętywanie słów w danym języku),
- zapamiętywanie dłuższych ciągów wyrazowych, np. kolejności dni tygodnia.
Problemy ze słuchem fonemowym często są przyczyną dysleksji. To zaburzenie jest coraz częściej diagnozowane u dzieci w wieku szkolnym. Manifestuje się specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu. Typowe objawy dysleksji to mylenie podobnie wyglądających liter (np. „b” i „d”), pomijanie sylab znajdujących się w środku wyrazów, pomijanie końcowych części wyrazów, zmienianie kolejności głosek, wolne tempo czytania.
Jak kształtuje się słuch fonemowy u dzieci?
Rozwój słuchu fonemowego rozpoczyna się we wczesnej fazie życia dziecka, a kończy zazwyczaj w okresie przedszkolnym. Zgodnie z klasyfikacją R.J. Lewina wyróżniamy 5 etapów rozwoju słuchu fonematycznego u dzieci:
- Etap I – brak umiejętności różnicowania dźwięków, brak mowy czynnej i biernej u dziecka.
- Etap II – umiejętność różnicowania dźwięków najmniej podobnych. Niepoprawna, zniekształcona mowa u dziecka. Brak umiejętności odróżniania wymowy poprawnej od niepoprawnej (zarówno u siebie, jak i innych).
- Etap III – umiejętność różnicowania prawie wszystkich głosek oraz odróżniania wymowy poprawnej od niepoprawnej.
- Etap IV – umiejętność różnicowania wszystkich głosek (nieliczne pomyłki). Prawidłowa wymowa u dziecka.
- Etap V – słuch fonematyczny jest całkowicie ukształtowany. Dziecko odróżnia od siebie i poprawnie wymawia wszystkie głoski.
Słuch fonematyczny u dziecka powinien być w pełni ukształtowany pod koniec edukacji przedszkolnej. Jeżeli tak nie jest, należy rozpocząć diagnostykę w celu ustalenia przyczyn zaburzenia.
Jakie są przyczyny zaburzeń słuchu fonematycznego?
Zaburzenia słuchu fonematycznego manifestują się poprzez trudności w rozumieniu mowy i samodzielnego posługiwania się nią. W następstwie tych problemów pojawiają się dalsze trudności, np. te związane z nauką pisania i czytania. Zdarzają się także sytuacje, w których dziecko prawidłowo posługuje się mową pomimo źle rozwiniętego słuchu fonematycznego. Pozwala to przypuszczać, że przyczyny zaburzeń w tym zakresie mogą być różnorodne.
Pierwszym powodem zaburzeń słuchu fonemowego mogą być schorzenia i uszkodzenia ciała. Częstym źródłem tego typu problemów są powikłania po różnorodnych chorobach uszu (np. zapaleniu ucha środkowego), ale także zaczopowanie przewodu słuchowego np. zalegającą w nadmiarze woskowiną. Niedosłuch fizyczny może być również wywołany uszkodzeniem mechanicznym lub wadą wrodzoną u dziecka.
Uszkodzenie fizyczne może dotyczyć także ośrodkowego układu nerwowego. Naruszenie struktury mózgu w obrębie lewego płata skroniowego prowadzi do afazji. Zakres trudności powstałych wskutek takiego uszkodzenia może być szerszy lub węższy. W przypadkach łagodnych występuje np. nieumiejętność odróżniania od siebie dźwięków różniących się tylko jedną cechą. Poważna afazja obejmuje całkowity brak umiejętności rozumienia mowy i posługiwania się nią.
Inną przyczyną zaburzeń funkcjonowania słuchu fonemowego może być obniżona sprawność intelektualna dziecka. Wpływa ona na opóźnienie rozwoju percepcji słuchowej, a w konsekwencji spowalnia lub uniemożliwia nabywanie pozostałych, omówionych wyżej umiejętności.
Obserwowanie rozwoju mowy u dziecka jest niezwykle istotnym zadaniem każdego rodzica i opiekuna. W przypadku zauważenia niepokojących symptomów warto jak najszybciej udać się do specjalisty.
Jak przebiega badanie słuchu fonematycznego?
Aby ocenić wrażliwość słuchową, należy wykonać badanie słuchu fonemowego. Jest ono proste i dość szybkie, a jego wyniki pozwalają wnioskować m.in. o gotowości szkolnej. Jeżeli młodsze dziecko ma problemy z wymową, warto wykonać takie badanie kontrolnie.
Badanie słuchu fonematycznego rozpoczyna się od zaproszenia małego pacjenta do cichego pomieszczenia, w którym nie ma żadnych elementów mogących rozproszyć jego uwagę. To bardzo ważne, ponieważ cała procedura wymaga od dziecka skupienia i koncentracji na przedstawianych mu zadaniach. Aby wyniki były wiarygodne, pacjent nie może być też zmęczony, chory ani w żaden inny sposób niedysponowany.
Sama procedura powinna przebiegać w miłej i przyjaznej atmosferze. Z uwagi na wiek osób badanych zwykle przypomina zabawę. Ćwiczenia słuchowo-logopedyczne proponowane podczas testu najczęściej opierają się na rozpoznawaniu i nazywaniu obiektów pokazanych na obrazkach czy też łączeniu w pary wyrazów do siebie podobnych.
Badanie słuchu fonematycznego powinno być poprzedzone badaniem słuchu fizycznego. W przypadku podejrzenia zaburzeń warto wykonać je jak najszybciej, ponieważ nieprawidłowo funkcjonujący i nierehabilitowany słuch fizyczny opóźnia rozwój słuchu fonematycznego. Niedosłuch fizyczny może być zdiagnozowany już w pierwszej dobie życia dziecka na drodze badania przesiewowego. Wcześnie postawiona diagnoza pozwala uniknąć wielu problemów związanych z rozwojem mowy. Dobrze dobrany aparat słuchowy umożliwia wyrównanie ubytku słuchu fizycznego, a dzięki temu wspomaga słuch fonematyczny u dzieci, które tego potrzebują.
Jak ćwiczyć słuch fonematyczny?
Po wykluczeniu niedosłuchu fizycznego w poradni audiologicznej należy rozpocząć terapię logopedyczną. Specjalista proponuje odpowiednie ćwiczenia z zakresu analizy i syntezy słuchowej. Są one nakierowane na doskonalenie różnorodnych umiejętności. Warto wprowadzić również ćwiczenia rozwijające mowę i wzbogacające język. Przykładowe ćwiczenia mające na celu rozwijanie słuchu fonematycznego to:
- wyklaskiwanie sylab w wyrazach,
- literowanie słów,
- dzielenie wyrazów na sylaby,
- rozpoznawanie i różnicowanie głosek,
- tworzenie słów z podanych głosek,
- nazywanie dźwięków natury.
Doskonalenie słuchu fonematycznego wymaga regularnej pracy z dzieckiem pod kontrolą logopedy, który ocenia postępy i ewentualnie modyfikuje plan terapii w celu uzyskania jak najlepszych rezultatów w jak najkrótszym czasie.
Źródła:
Kaczmarek, B., Słuch fonematyczny a percepcja wypowiedzi słownych, Kosmos 1998, nr 47.3, s. 271-276.
Kruczyńska A., Kurkowski Z., Diagnoza i usprawnianie słuchu fonematycznego i fonetycznego, Nowa Audiofonologia 2020, nr 4.4, s. 58-66.
Krzyżyk D., Słuch fonematyczny i artykulacja a sprawność ortograficzna, https://rebus.us.edu.pl/bitstream/20.500.12128/629/5/Krzyzyk_Sluch_fonematyczny_i_artykulacja.pdf
