Wysiękowe zapalenie ucha środkowego - czym jest i jak je leczyć?
Wysiękowe zapalenie ucha środkowego należy do stosunkowo często spotykanych schorzeń narządu słuchu. Choroba cechuje się obecnością wysięku w jamie bębenkowej, oddzielającej ucho zewnętrzne od ucha środkowego, i zaburzeniami drożności trąbki słuchowej. Objawy niestety często bywają niezauważone, a schorzenie niesie ryzyko poważnych powikłań, w tym trwałego uszkodzenia słuchu. Dowiedz się więcej o przyczynach i sposobach leczenia tego rodzaju stanu zapalnego.
Czym jest wysiękowe zapalenie ucha środkowego?
Wysiękowe zapalenie ucha (OME – otitis media with effusion, OMS – otitis media secretoria) jest chorobą zapalną obejmującą struktury ucha środkowego, takie jak błona bębenkowa, jama bębenkowa i trąbka Eustachiusza (słuchowa). W przebiegu choroby dochodzi do gromadzenia się wydzieliny w jamie bębenkowej, która od strony zewnętrznej jest ograniczona błoną bębenkową, a od wewnątrz częścią kostną ucha wewnętrznego. Jama jest połączona także z trąbką słuchową, która stanowi łącznik nosogardła z uchem.
Przyczyną wytwarzania i zalegania płynu w jamie bębenkowej jest stan zapalny spowodowany przez patogeny chorobotwórcze, które najczęściej przedostają się do ucha z nosa i gardła. Chorobie towarzyszy niedrożność trąbki słuchowej, która uniemożliwia odprowadzanie płynu.
Wysiękowe zapalenie ucha u dziecka
Na zakażenie ucha środkowego najbardziej narażone są dzieci oraz osoby z upośledzoną odpornością. Szacuje się, że choroba dotyczy głównie dzieci między 1. a 2. rokiem życia. Co ważne, choroba ta jest jedną z głównych przyczyn rozwoju niedosłuchu i zaburzeń mowy u małych dzieci.
W przypadku najmłodszych trąbka Eustachiusza jest niedostatecznie rozwinięta – szersza i płasko położona. Z tego powodu połączenie z nosogardłem stanowi łatwą drogę dla wnikających patogenów. Częste infekcje górnych dróg oddechowych sprzyjają więc rozwojowi infekcji. Wpływają też na toczący się stan zapalny w obrębie ujścia trąbki słuchowej, a to właśnie jej niedrożność ma istotne znaczenie w rozwoju wysiękowego zapalenia ucha.
Ponadto u najmłodszych pacjentów układ odpornościowy nie jest jeszcze w pełni rozwinięty. Silny, zdrowy organizm potrafi zwalczać patogeny, dlatego nie każdy kontakt z zarazkiem oznacza rozwój infekcji. Tendencja do zachorowania, ze względu na stopniowe doskonalenie układu immunologicznego i kształtowanie się prawidłowej budowy trąbki słuchowej, maleje więc u dzieci w wieku przedszkolnym i starszych. Niemniej do wystąpienia choroby może dochodzić u osób w każdym wieku.
Objawy wysiękowego zapalenia ucha
Głównym objawem wysiękowego zapalenia ucha jest niedosłuch. Zdarzają się też szumy uszne, a zaleganiu płynu w przestrzeniach ucha może towarzyszyć uczucie pełności i wilgoci. Niedosłuch z reguły ma charakter przewodzeniowy. W wyniku gromadzenia się płynu w jamie bębenkowej, w której znajdują się kosteczki słuchowe, dochodzi do zaburzeń przekazywania sygnałów akustycznych i tym samym pogorszenia słuchu.
Wysiękowe zapalenie ucha to podstępny rodzaj infekcji, który może przez długi czas nie wywoływać żadnych objawów. W przebiegu innych postaci infekcji gromadzenie się płynu w uchu środkowym powoduje napieranie na okoliczne tkanki, co zwykle wywołuje silny ból ucha. Z kolei w przypadku postaci wysiękowej wydzielina się sączy, stopniowo wypływa, przez co mogą nie występować dolegliwości bólowe. Płynu natomiast może być niewiele i nie zawsze jest on zauważalny, co utrudnia wczesne rozpoznanie choroby.
Niestety z uwagi na to, że infekcja zwykle dotyczy małych dzieci, objawów choroby czasem się nie zauważa. Dzieci z tej grupy wiekowej zwykle nie potrafią zakomunikować o swoich dolegliwościach. Zwykle pierwszym niepokojącym objawem zauważonym przez opiekunów jest dopiero osłabienie ostrości słuchu u dziecka. Do lekarza warto więc zwrócić się w momencie, gdy maluch:
- nie reaguje na wysokie dźwięki;
- nie kieruje główki w kierunku źródła dźwięku;
- nie reaguje płaczem na hałas, który powinien go wystraszyć;
- sięga rączką w kierunku ucha, pociera małżowinę.
Przyczyny wysiękowego zapalenia ucha
Istnieje wiele czynników, które zwiększają ryzyko pojawienia się wysiękowego zapalanie ucha. To głównie schorzenia związane z zaburzeniami drożności trąbki słuchowej, a także upośledzające odporność. Wśród nich wymienia się m.in.:
- wcześniej przebyte ostre zapalenie ucha środkowego;
- infekcje górnych dróg oddechowych;
- przerost migdałka gardłowego (“trzeci migdał”);
- alergie;
- refluks żołądkowo-przełykowy;
- niektóre choroby upośledzające płynność śluzu, np. astma oskrzelowa czy mukowiscydoza;
- ujemne ciśnienie w jamie bębenkowej;
- wady anatomiczne twarzoczaszki;
- wady elementów pneumatycznych wyrostka sutkowatego.
Za infekcję najczęściej odpowiadają wirusy i bakterie, rzadziej grzyby, które przenikają do ucha poprzez trąbkę słuchową. Często pierwotną przyczyną zakażenia są patogeny wirusowe odpowiedzialne za choroby górnych dróg oddechowych. Pod ich wpływem dochodzi do wydzielania płynu zapalnego, który stanowi doskonałą pożywkę dla bakterii. Z tego powodu choroby wirusowe mogą prowadzić do nadkażenia bakteryjnego. Jest mało prawdopodobne, choć możliwe, aby patogeny przedostały się do ucha innymi drogami, np. wraz z krwią.
Podstawowe rodzaje infekcji z wysiękiem i przebieg choroby
W zależności od czasu trwania wysiękowego zapalenia ucha środkowego wyróżnia się kilka postaci choroby:
- postać ostra – trwa mniej niż 10 dni;
- postać podostra – trwa powyżej 10 dni, ale nie dłużej niż 3 miesiące;
- postać przewlekła, trwająca ponad 3 miesiące.
Choroba wiąże się z szeregiem zmian zachodzących w tkankach wyściółki jamy bębenkowej. W początkowym okresie infekcji dochodzi do hiperplazji nabłonka. W konsekwencji powstają nowe komórki kubkowe i gruczołowe. W dalszym etapie dochodzi do intensywnej produkcji komórek zapalnych. Zanikają komórki kubkowe, natomiast dochodzi do wzrostu aktywności gruczołów śluzowych. W trzecim stadium rozpoczyna się tworzenie zmian zwyrodnieniowych.
Na jakiej podstawie rozpoznaje się schorzenie?
W przypadku wysiękowego zapalenia ucha lekarz stawia ostateczną diagnozę na podstawie informacji uzyskanych dzięki badaniom takim jak:
- otoskopia (tradycyjna lub pneumatyczna) – to tzw. wziernikowanie ucha;
- otomikroskopia;
- tympanometria;
- badania audiometryczne;
- paracenteza diagnostyczna;
- inne badania słuchu.
Objawy kliniczne są niezwykle ważne do rozpoznania choroby. Lekarz dokonuje oceny stanu błony bębenkowej w celu wstępnego określenia postępu choroby. W pierwszym etapie choroby objawy są łagodne. Błony śluzowe są niewiele zmienione. Jednak błona bębenkowa zwykle jest mniej ruchoma, zmienia też barwę na żółtawą. Pod wpływem gromadzącego się w uchu wysięku uwypukla się. W późniejszym czasie obserwuje się cechy ścieńczenia membrany.
Leczenie wysiękowego zapalenia ucha
Przy podejrzeniu wysiękowego zapalenia ucha należy zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu lub bezpośrednio do laryngologa. Schorzenie musi być leczone pod okiem specjalisty. Żadne domowe sposoby nie są w tym przypadku skuteczne, a nawet mogą doprowadzić do trwałego uszkodzenia ucha środkowego.
Wybór metody leczenia zależy przede wszystkim od stanu zaawansowania choroby, a także wieku dziecka i indywidualnych wskazań. W łagodnych fazach podstawą są obserwacja i leczenie zachowawcze.
Zwykle stosuje się leczenie farmakologiczne, którego celem jest łagodzenie stanu zapalnego i eliminacja patogenu odpowiedzialnego za infekcję (antybiotyki, ewentualnie środki przeciwgrzybicze). Zalecane są też środki mukolityczne, które rozrzedzają wydzielinę górnych dróg oddechowych, a tym samym zmniejszają podrażnienie trąbki słuchowej. Pomocne bywają również leki immunostymulujące, a także donosowe środki steroidowe.
Przewlekła postać choroby może ustępować samoistnie. Oznacza to, że toczący się stan zapalny z czasem sam zostaje ograniczony przez układ odpornościowy. Niemniej choroba może nawracać. Samoograniczanie się stanu zapalnego dotyczy jednak niewielkiego odsetka dzieci.
Myringotomia – kiedy jest wykonywana?
Niekiedy w trakcie infekcji usuwanie wydzieliny jest znacznie utrudnione, dlatego zaleca się operacyjne nacięcie błony bębenkowej. Tak zwany drenaż w trakcie leczenia wysiękowego zapalenia ucha środkowego zwykle wykonuje się u osób, u których schorzenie utrzymuje się powyżej 4 miesięcy. Zabieg o nazwie myringotomia polega na wykonaniu niewielkiego nacięcia błony bębenkowej i umieszczeniu w niej drenu. Jego wielkość, rodzaj i czas pozostawienia w tkance zależą od wskazań indywidualnych. Celem zabiegu jest usprawnienie wentylacji ucha i swobodne odprowadzanie wydzieliny, co przekłada się na poprawę stanu ucha.
Do leczenia operacyjnego wysiękowego zapalenia ucha zalicza się także tympanopunkcję i paracentezę. Zabiegi polegają na nakłuciu błony bębenkowej. Zamyka się ona naturalnie w ciągu kilku dni. Wybór najlepszej metody leczenia zawsze jest podejmowany indywidualnie.
Zabiegi operacyjne na ogół przeprowadzane są w znieczuleniu miejscowym. Trudnością może być ich wykonanie u najmłodszych, szczególnie kilkuletnich dzieci. W niektórych przypadkach konieczne jest więc znieczulenie ogólne.
Możliwe powikłania po chorobie zapalnej uszu
Zdarza się, że w przebiegu choroby dochodzi do samoistnej perforacji błony bębenkowej. To z kolei zwiększa ryzyko wrastania naskórka do jamy bębenkowej i powstawania przewlekłego perlakowego zapalenia ucha. Masy złogów keratynowych mogą kolejno prowadzić do uszkodzenia kosteczek słuchowych, a to grozi trwałym upośledzeniem słuchu. Takie powikłania są szczególnie niebezpieczne u małych dzieci, ponieważ mogą jednocześnie doprowadzić do zaburzeń rozwoju mowy.
Źródła:
- Goździewski A. i in., Upośledzenie słuchu jako następstwo przebytego wysiękowego zapalenia ucha. Otorynolaryngologia 2009, 8.1, s. 28-32.
- Kuczkowski J., Aktualne problemy w rozpoznawaniu i leczeniu ostrego i wysiękowego zapalenia ucha środkowego, Forum Medycyny Rodzinnej 2011, v. 5, nr 4, s. 287-294.
- Hassmann-Poznańska E. i in., Trwałe następstwa wysiękowego zapalenia ucha w wieku dziecięcym, Otolaryngologia Polska 2010, nr 64.4, s. 234-239.
- Obrębowski A., Obrębowska Z., Wpływ przewlekłego wysiękowego zapalenia ucha środkowego na rozwój mowy u dzieci, Otorynolaryngologia 2009, nr 8.4.
- Zakrzewska A., Wysiękowe zapalenie ucha środkowego, https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/laryngologia/74809,wysiekowe-zapalenie-ucha-srodkowego (dostęp: 13.10.2023).
